Vasskraft

Ringedalsdammen og utslipp from Kraftmuseet on Vimeo.

Norges vestland blei skapt for millioner av år sidan. Kontinenter kolliderte og skøyv landet opp av havet, ein føregang som blir kalla tektonikk, som er vitskapen om den strukturelle oppbyggina av jordskorpa, og den historiske utviklinga. Dei viktigaste tektoniske prosessane er folding og forkasting. Kontinentalplatene trakk seg frå kvarandre igjen, og attende stod fjellkjedene som danner vestlandskysten. Men det skulle enno gå fleire millioner år før jordskjelv og lava danna svære sprekker i fjellet, som blei til dalar som Sørdalen, Sognedalen, Hardangerdalen og Åkradalen. Etterkvart kom det kring 40 istider, der isen gnurte og slipte dalane djupare, og fjellene rundare. Så då havet igjen oversvømte landet og blanda seg med smeltande is, blei dalane til fjordar og det låg vatn igjen på fjella.

Vatnet i fjellet søker vegen attende til havet, der det kastar seg nedover frå dei høgaste og brattaste fjella. Derfor har vestlandet fått dei største fossefalla. Tvillingfossen Tyssestrengene i Skjeggedalsfjella hadde eit fritt fall på 312 meter og ei total fallhøgde på 646 meter før han blei regulert i 1967. Til samanlikning har Vøringsfossen ei fallhøgd på 145 meter og ei total høgde på 182 meter.

Tyssestrengene i Ringedalen

Tyssestrengene tvillingfoss. Foto: Kraftmuseet arkiv

At terrenget er så bratt, gjer at fallhøgda blir stor over korte strekningar og det gjer det lettare å utnytta vannfallet. Når det i tillegg kjem store nedbørsmengder her vest, har vi særdeles gode forutsetningar for utbygging av vasskraft.

I vasskraftproduksjonen blir krafta frå rennande vatn brukt til å bevega ting. Vatnet blir leida gjennom røyr til turbinar, der vatnet omformer sin potensielle energi til kinetisk energi (rotasjon). Turbinane er tilknytta ein generator, kor den kinetiske energien blir omforma til elektrisk energi med hjelp av elektromagnetisk induksjon. Vatnet strøymer frå turbina og ut gjennom ein avløypstunell der det hamnar attende i kretsløpet i elva, fjorden eller havet.

Om du klikker på biletet kan du sjå korleis eit vasskraftverk fungerer på www.vasskrafta.no

Utbygginga av vasskrafta førte til fleire ting som var viktige, både på kort og på lengre sikt; Norge blei raskt elektrifisert, og blei m.a. verdsleiande innan aluminiumproduksjon. Stortinget fekk laga konsesjonslovane, freding av fossefall blei viktig, og det blei laga ein verneplan for vassdrag. Industrien kom som ei følgje av vasskraftutbygginga, og førte til auka sysselsetting, eit høgare bruttonasjonalprodukt og ein større eksport.

Norge er i dag den største vasskraftprodusenten i Europa, og den sjuande største i verda med totalt 1550 vasskraftverk i drift. Desse står for om lag 95% av straumproduksjonen og er fordelt på dei fleste av Norges kring 4000 vassdrag.

I 2019 var midlere årleg produksjon i det utbygde vasskraftsystemet rekna til 134,9 TWh, av dei utgjer små kraftverk 10,7 TWh. Installert effekt for vasskraft i Norge var ved inngangen til 2019 på 32 257 MW.

Den norske kraftforsyninga har den høgaste fornybarandelen og dei lågaste utsleppa i Europa. Straumforbruket i Norge varierer i dag mellom 20 000 - 25 000 kWh per person. Til samanlikning brukar dei i Tyskland kring 7000 kWh pp, på Island 55 000 kWh pp. Ein kilowattime er det same som når ein vifteovn på 1.000 watt står på i ein time. Ein tWh er ein milliard kilowatttimar. Kina er verdas største produsent av vasskraft med sine 699 utbygde tWh.

Eit kvernhus i elva Kinso på 1800-talet. Foto: Kraftmuseet arkiv

Vasskrafta blei tatt i bruk allereie i tidleg middelalder. Det er ikkje heilt sikkert når dei vassdrevne kvernene og møllene kom til Norge, men sannsynlegvis har folk på handels- og vikingferd blitt kjent med dei så tidleg som på 800-tallet.

Om lag på 1870-talet byrja ein å utnytte vasskraft til produksjon av elektrisk energi. Stadig fleire blei merksame på at fossane og vassdragene, «det hvite kull», kunne byggjast ut for å produsera elektrisitet. Moglegheiter for storindustri basert på fossekraft skapte utsikter til rask forteneste. Bygdefolket var stort sett uvitande til desse nye oppfinningane. Oppkjøparar reiste rundt i landet og kjøpte opp fallrettar i stor stil. Ofta blei dei kalla «fossespekulanter» fordi dei fleste berre kjøpte for å selgja vidare med forteneste. Fosseoppkjøparane hadde ofta bakmenn i utlandet. Difor var snart 3/4 av fossane som blei bygd ut, på utanlandske hender. Det gjorde at politikarane måtte finna løysingar som både skulle ivareta landets eigedomar, men samstundes leggja forholda til rette for industrialiseringa.

Klesvask i elv. Odda på 1800-talet Bøndene skjøna ikkje heilt at det skulle vera mogleg å tena pengar på ein foss eller ei elv.

Foto: Knud Knudsen, Kraftmuseet arkiv

Den amerikanske journalisten og sosialfilosofen Henry George, meinte at; «Hver enkelt har rett til fruktene av sitt arbeid, men ikke til verdiene av naturressursene, de tilhører samfunnet». På bakgrunn av den filosofien tok den norske juristen og politikaren Johan Castberg initiativet til dei norske konsesjonslovane.

Etter unionsoppløysinga i 1905 var Stortinget opptatt av nasjonal kontroll og råderett over naturressursane. Det var lite kapital i Norge til store investeringar og den nye industrien var kapitalintensiv. Fleire merka seg at utanlandske investorar ivra etter å sikra seg rettar til norsk vasskraft. Men den norske regjeringa kjempa for å hindra ei slik utvikling. Den var framsynt, og innførte både konsesjonsplikt og seinare heimfallsretten til staten. Den såkalla «panikklova», som var ei midlertidig konsesjonslov som blei vedteke den 7. april 1906, sikta mot å etablera eit system med kontroll av kvart enkelt oppkjøp. Utlendingar og aksjeselskap måtte bli innvilga «konsesjon», dvs. få eit samtykke av den norske stat til å kjøpa utbyggingsrettar. Detta var eit viktig skilje i vasskrafta si historie.

I same tidsrommet som vasskrafta blei bygd ut, kom utviklinga av norsk industri, med selskap som Norsk Hydro i spissen. Den og liknande industrier forutsette tilgang på billeg elektrisk kraft. Dette blei starten på krafteventyret i Norge. Sidan vannfallsenergi ikkje kunne transporterast over lange strekningar i byrjinga, måtte industrien etablera seg i nærleiken av straumkjelda. I Tyssedal blei Nord-Europas største vasskraftanlegg bygd fordi britiske og svenske investorar trong tilgang på store kraftmengder til å byggja og drifta det som skulle bli verdas største karbid- og cyanamidfabrikk på dei flate slettene i Odda.

Odda Smelteverk anleggstida. Bygda, gamleskulen På bøane i Odda blei fabrikk og bygningar sette opp på rekordtid frå 1907 til 1908. Gardane og gamleskulen kan ein sjå i bakgrunnen. Foto: Kraftmuseet arkiv

Straum kan ikkje lagrast, ein må bruka det som blir produsert. Det førte til at hushalda i Odda tidleg fekk elektrisk straum. Riktignok var straumen som blei levert frå kraftverket i Tyssedal tilpassa fabrikken, med ein frekvens på 25 herz, berre halvparten av det vi er vane med i dag. Denne frekvensen er såpass låg at auga er i stand til å sjå svingningane – og ein ser at lyset blinker. Ikkje før i 1967 fekk Odda 50 Hz, då Tysso 2 kraftstasjon i Skjeggedal blei bygd. Likevel blei folk vane med den låge frekvensen.

Historisk foto av interiør i kraftstasjonen Tysso 1

Vasskraftanlegget med den storslåtte kraftstasjonen i Tyssedal var ferdig utbygd i 1918, men leverte straum allereie i mai 1908. Foto: Kraftmuseet arkiv

Fredrikstad var først ute med straum til gatelykter i 1877, på 1890-talet kom Hammerfest og Kristiania etter. I Odda fekk dei straum i heimane i 1913, som ein av dei første stadane i Norge. I storparten av landet kom det stora gjennombrotet i mellomkrigstida.

Folk flest syntes elektrisiteten var noko stort og forunderleg då den kom. No kunne ein skru på ein brytar, så blei det lys. Før hadde ein skaffa seg både varme og lys med hjelp av ild, noko som var foreint med mykje arbeid. For å beskriva elektrisiteten, brukte ein ord som mirakel og trolldom, og behovet var så stort at det ikkje var nokon som helst protestar mot detta nya. Elektrisiteten og dei elektriske hjelpemidla blei tekne imot med begeistring.

Det tok ikkje lang tid før elektriske kokeplater, strykejern, støvsugarar og omnar kom i alminneleg bruk, og den elektriske komfyren og vaskemaskina gjorde sitt inntog i heimane.

Kristi Nesheim på kjøkkenet sitt i 1938 Kristi Nesheim foran ein flunkande ny varmtvannstank i 1938. Foto: Olav Holm, Kraftmuseet arkiv

Kvinneorganisasjonar førte an i arbeidet for å få husmødrene til å ta i bruk ny kunnskap og nye produkter, der husmorarbeidet skulle rasjonaliserast og effektiviserast på same måte som industriarbeidet. Norske kvinners nasjonalråd etablerte i 1919 ein komité for elektrifisering av heimen, der dei sette i gong eit storstilt arbeid med elektriske utstillingar, føredrag og informasjonsbrosjyrar.

Baby i badebalje i 1939

Blid ett-åring i badebalje i 1939. Fotograf: Charles Aggvin, Kraftmuseet arkiv

Innlagt vatn eller straum i heimen var ikkje likt fordelt over landet. I 1939 hadde berre om lag halvparten av alle hus på gardane fått elektrisk straum, og eitt av tre hadde innlagt vatn. Då vatnet endeleg kom til gardane, var det først fjøset og buskapen som fekk, og så kjøkenet. I Nord-Norge mangla heile 80% av hushaldningane innlagt vatn. Også i storbyane var det mange som måtte bera vatnet inn og ut av huset. Dette gjaldt spesielt for dei som budde i bygårdar.

Før 2. verdskrig produserte vasskrafta meir straum enn det blei brukt, så folk blei oppfordra til å bruka mest mogleg. Etter krigen derimot var situasjonen omvendt. Industrien fekk førsterett til straumen, heimane blei nedprioriterte.

Husmorforbundet fekk kartlagt straumsituasjonen i landet og samla inn informasjon som viste at mangelen var stor. Vass-saka blei ei stor og viktig politisk sak etter krigen, og sjølv om dei konkrete løyvingane gjekk litt tregt, var det stor velvilje og einstemmighet blant politikarane til å få det til. 1950-talet blei kalla vatnets dekade, og på 1960-talet hadde størsteparten av husstandane innlagt vatn.

Avisannonse for oppvaskpulver 1930