I 1914 satsa cyanamidfabrikken i Odda stort på den innanlandske marknaden for kunstgjødsel og trykte opp ein eigen lommealmanakk som gav gardbrukaren råd om gjødsling gjennom kvar månad i året.
Framsida i almanakkan såg slik ut:
Cyanamidfabriken "Odda" eller North Western Cyanamide Company Ltd hadde produsert kalsiumcyanamid sidan 1909. Dei første åra gjekk alt til eksport. Etter fem år var produksjonen fleirdobla og dei hadde utvikla produksjonsutstyr for granulert eller kornete gjødsel. Bodskapen til bonden var klar:
” Norsk Kalkkvælstof støver ikke, det irriterer ikke huden, og det skitner ikke hænderne." - Kun ved anvendelsen av kunstgjødninger kan jordens ydelsesevne bringes op til det maksimale. Bruk derfor kalkkvælstof, hvis du vil øke din indtægt."
Almanakken var truleg trykt opp til den nasjonale Frognerutstillinga i 1914 (sjå eigen artikkel). Tittelen var Landmandens lommealmanak 1914-1915. Utgjevar var CYANAMIDFABRIKEN ”ODDA”. På skinnomslaget står det "Lommealmanak for Gaardbrukere".
Første oppslag i almanakken er juli 1914. Der startar opplæringa av bonden slik: ”Kalkkvælstof er den billigste og bedste kvælstofgjødning. – Den kan leveres efter ønske med kvælstofindhold fra 16 til 20 pct. og indeholder desuten 60 – 70 pct. kalk.”
Under september står det: ”Høstarbeidet begynder. Ved indkjøp av de til vintersæden bestemte gjødninger, glem ikkje kvælstoffet. - - Kalkkvælstof er den billigste kvælstofgjødning. Den har dessutan den uvurderlige fordel at den ikkje saa lett lar seg bortskylle av regnet, men jevnt utover sommeren tilfører planterne det kvælstof de trenger. – Gjør et forsøk med Norsk Kalkkvælstof, og De vil ikke længer ha raad til at undvære det. ”
Praktiske råd
Bak i almanakken finn vi kapittel som ”Om anvendelsen av kunstgjødsel”. Her lærer vi at ”kalkkvælstoffet har hittil ikke været utbragt paa det norske marknad, medens det anvendes i stor utstrekning især i Tyskland” og ”Kalkkvælstof har hittil ikkje været utbragt paa det norske marked, da fabrikerne til i aar ikke engang har kunnet efterkomme det enormt stigende krav frå utlandet. I denne forbindelse kan det nævnes, at forbruket i Tyskland alene for sæsonen 1913-1914 androg til næsten 60000 tons. Det kan vel trygt siges, at Tyskland er det land, som driver det mest rationelle akerbruk i verden, og dette store og stadig økende forbruk av kalkkvælstof taler derfor for sig selv.” … ”Ved den av Cyanamidfabriken i Odda utarbeidede granuleringsmetode er det lykkedes at fjerne grundlaget for enhver indvending, saaledes at det nye produkt nu under navnet Norsk kalkkvælstof kan bringes ut paa markedet som en alsidig og i mange henseender ideel kvælstofgjødning.”
I kapittelet ”Praktiske regler for anvendelsen av kunstgjødsel”, finn ein råd om bruk for ulike kornslag, eng, kål, kålrot, turnips, poteter og frukttre. Om frukttre heiter det: ”frugttrær lønner en rikelig gjødsling godt. Dog maa gjødningen ikke lægges i større mængder i enkelte hul, specielt ved ungtrær maa den spredes likelig under hele treets krone. Ved større trær kan man dog grave en flat grøft av 1 – 2 meters bredde indenfor kronen. Man blander den utgravede jord med de forskjellige gjødningsstoffer og kaster saa grøfterne igjen. Gjødslingen sker bedst i mars eller saasnart tælen gaar av jorden.”
Det er og foto frå Tysso I kraftstasjon i almanakken. Foto: NVIM arkiv
Rettleiingane er utarbeidde ved professor H. H. Gran. Til sist er det ein fotoavdeling som dokumenterer forsøk (truleg i Tyskland) og ein fotoserie frå kraftstasjonen i Tyssedal og avdelingar ved fabrikkane i Odda.
Datoar å merka seg - Erindringsliste
Almanakken har òg eit felt som skal hjelpa bonden med å hugsa aktuelle datoar i kvar måmad; ”Erindringsliste”. Vi tek med eit døme frå datoar i september: 1. kan braatebrænding og lyngsvidning igjen begynde. – 1. begynder Høiesterets anden sission. – 15. kan brændevinsbrændingen igjen begynde. 19. Kongsberg heste- og kvægmarked. 22. hestestevne på Smedstadmoen ved Lillehammer. – 24. hestestevne i Skien og i Østenvik. – Inden 29. opsies husmænd.
Og nokre fleire ”erindringsdatoer”: Oktober: 5. flyttedag for tjenestefolk i Bergen. 14. flyttedag for bergverksarbeidere og for tjenestefolk på landet. Juni: - 30. ophører brændevinsbrænding. Inden utgangen av Juni maaned avgis anmeldelse om dyrkning av tobak.
I ettertid er det freistande å koma med ein kommentar til opplysningane i teksten: Om forbruket av kalkkvelstoff i Tyskland verkeleg skuldast landbruket eller om det også gjekk til sprengstoffindustrien kjenner vi ikkje til, men det kan vera nærliggjande å tru at det siste var forklaringa på ”det enormt stigende krav frå utlandet” og oppsvinget som det blir fortalt kom i Tyskalnd i 1913-14.
Takk for lån
Den interessante almanakken har Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum fått låna for digitalisering og innlemming i biblioteket vårt av sivilingeniør Jorulf Kyrkjeeide i Odda. Kyrkjeeide fortel at han kom over trykksaken då han søkte på kalkkvelstoff på nettsidene antikvariat.no.
NVIM er interessert i å få tilbakemelding om nokon har ein slik almanakk med eigne notater.
Vil du lesa meir?
Og vil du lesa meir om utfordringane som cyanamidfabrikken i Odda hadde å stri med i åra 1909 til 1914, viser vi til side 106 og side 110 - 112 i boka Smeltedigelen, utgitt av Odda Smelteverk AS i 1989.
* Bjørsvik: Vasskraft og industri i Hordaland i første halvdel av 1900-tallet. I Hardanger 2006, s. 60 – 74.
Artikkelforfattar: Fagkonsulent Brita Jordal, NVIM, september 2014.
